Kyoto Protokolü’nün ardından Avrupa Birliği, sera gazı emisyonlarını azaltmak, yenilenebilir enerjiye ve enerji verimliliği iyileştirmelerine yapılan yatırımları desteklemek amacıyla, karbon emisyonları için üst sınır ve emisyonların ticareti ile işletilen Avrupa Birliği Emisyon Ticaret Sistemini (EU ETS) yürürlüğe almıştır. Emisyon üst sınırı, emisyon tahsisatları olarak ifade edilir. Bir tahsisat, sahibi olan ticari yapıya bir ton CO2eşd (karbon dioksit eşdeğeri) salma hakkı verir. Bu çerçevede sorumlu kuruluşlar emisyonları için belirlenen sınırları tutturmak amacıyla emisyon sınırlarının altında kalan işletmelere tanınan tahsisatların ticaretini gerçekleştirebilir. Bu uygulama sayesinde Avrupa Birliği sınırları içerisindeki karbon emisyonunun ekonomik karşılığı belirlenmiştir. Sanayi kuruluşları için geçerli bir vergilendirme sistemi olarak işletilmektedir.
Günümüzde, Amerika ve Kanada’da eyaletler seviyesinde olmak üzere, Avrupa Birliği ülkeleri, Kazakistan ve Güney Kore gibi birçok ülkede karbon emisyonlarının azaltılması için emisyon ticaret sistemleri (ETS) işletilmektedir.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından 14 Ocak 2024 tarihinde yayınlanan Enerji Verimliliği 2030 Stratejisi ve II. Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planında, enerji yönetim sistemlerinin kurulması, etkinliğinin artırılması ve ekonomik altyapının kurulması ile ilgili olarak; 2024 yılı içerisinde sera gazı emisyon hesabı, ETS ve karbon fiyatlandırma gibi konularda enerji yöneticilerinin sürece dahil edilmesi için adımların atılacağı, 2024-2026 yılları döneminde mevzuatların düzenlenerek 2027 yılı itibari ile uygulamaya geçileceği beyan edilmiştir. Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik Taslağı Enerji Piyasaı Denetleme Kurumu tarafından 13.11.2023-23.11.2023 tarihleri arasında görüşe açılmıştır. Türkiye için ETS kurulumu çalışmaları sürdürülmektedir.
Ticari tahsisatların bedeli, devletin koyacağı eşik değer ve vergi doğrultusunda değişir. ETS Türkiye için, AB ETS akreditasyonu ile anlamlı olacaktır. Türkiye, Avrupa Birliği’nin en büyük 6. ihracatcısı konumundadır. Avrupa Birliği ülkekeri, ticarette sınırda karbon vergisi (Avrupa Birliği Sınırda Karbon Denetleme Mekanizması, SKDM) uygulamaktadır. SKDM mevcut durumunda sera gazı emisyonları en yoğun olan 5 sektör; enerji, demir-çelik, gübre, birincil alüminyum üretimi ve kimya sektörleri için geçerlidir. SKDM Vergilendirme yönetmeliğinde 2024-2026 geçiş aşaması olarak adlandırılır. Yönetmelik uyarınca, 2026 yılına kadar karbon ayak izinin yalnızca beyan edilmesi beklenmektedir. 2026 yılından sonra ise vergi kapsamına giren sektör ve ürün yelpazesi genişletilerek, sınırda AB ETS fiyatlaması uygulanacaktır. AB ETS’de 1 ton CO2eşd emisyonun bedeli yıllık 60-100 Avro arasında değişkenlik gösterir.
Türkiye’de, Avrupa Birliği ETS ile akredite bir ETS kurulması ile Avrupa Birliği’ne ödenecek verginin bir kısmının Türkiye’de kalması sağlanır. Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası’nın (European Bank of Reconstruction and Development, EBRD) hazırladığı “Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması’nın Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Potansiyel Etkileri – Ekonomik Etkilerin Miktarlandırılması ve İklim Politikası Seçeneklerinin Gözden Geçirilmesi” isimli rapordan elde edilen sonuçlarda, SKDM’nin Türk ihracatına uygulanmasının, 2032 yılına kadar ekonomiyi yüzde 0,04 oranında daraltacağı öngörülmüştür. Çalışmada Türkiye için ETS fiyatlamasında akredite olabilecek fiyatlar ve ekonomiye etkileri tartışılmıştır. Hazırlanan belge çerçevesinde Türkiye ETS için tahsisat fiyatlarının 30 – 50 Avro/tonCO2eşd aralığında olması öngörülmektedir.
Emisyon ticaret sisteminde devlet tarafından belirlenen karbon emisyon sınırının altında kalan kuruluşlara, sınırın altındaki her 1 ton CO2 emisyonu için tahsisatlar ve bu tahsisatların ticareti hakkı sağlanır. Bu tahsisatlar eşik değerin üstünde kalan şirketlerce satın alınarak emisyonların ticaret ile nötrlenmesi sağlanmış olur. Böylelikle düşük karbon emisyonu ile işletilen süreçlere teşvik sağlanır.
ETS’nin, karbon emisyonu yoğun sektörlerden başlayarak uygulanması beklenir. Bu çerçevede gelişecek koşullara hazır olmak, muhtemel vergi yükünü azaltmak veya vergilendirilecek emisyon sınırının altında yer alarak ETS sisteminde tahsisat satma olanağı kazanmak için işletmelerin, karbon ayak izlerini hesaplamaları, izlemeleri ve azaltma yönünde çaba göstermeleri önem arz eder.
